شایعه در وضعیت‌های «ناهنجار» جامعه بیشتر به‌وقوع می‌پیوندد و به‌ویژه در زمان‌هایی که شرایط از حالت عادی خارج می شود ،وضعیتی به مراتب حاد‌تر به خود می‌گیرد.

شایعه، بحران امروز نیست. انتشار پیام غیرواقعی همیشه ممکن بوده است. در گذشته این اتفاق به طور غیررسمی و معمولا دهان به دهان منتقل می‌شد، اما با گسترش رسانه‌های جمعی و در عصر ما رسانه‌های اجتماعی این موضوع سرعت بیشتری یافته و ابعاد تازه‌تری به خود گرفته است.

البته با تمام تحولات رسانه‌ای، شیوه‌های قدیمی‌تر هنوز فعال هستند و شاید راننده‌های تاکسی از مهمترین منابع شایعات باشند.

یکی از عواملی که به گسترش شایعه کمک بسیار می‌کند، عدم دسترسی به منابع موثق در کسب خبر است، آن هم در مواقعی که افراد بیش از گذشته احساس نیاز به خبر می‌کنند.

اندیشمندان ارتباطات می‌گویند که شایعه محصول دو عامل است: علاقه مردم به موضوع و میزان ابهام آن.

عوامل ایجاد شایعات:

شایعات همیشه به طور عمد توزیع نمی‌شوند بلکه در بسیاری از موارد به دلیل عدم دقت در نقل قول یا عدم توجه به جدی یا طنز بودن نوشته و یا در انتقال مطالب از رسانه‌ای به رسانه دیگر دچار تحریف و تغییر می‌شوند.

در فضای مجازی به دلیل گسترش ابزارهای اطلاع‌رسانی، موج گسترش شایعات نیز بیشتر و سریع‌تر به حرکت میفتد. به خصوص با ایجاد شبکه‌های اجتماعی این روند سرعت بیشتری یافته است. ضمن آن که به دلیل تغییر در منابع رسانه‌ها (از خبرنگاران به شهروندان) راه ورود خطا به رسانه‌ها افزوده شده است.

به عنوان مثال در بسیاری از رسانه‌ها، صفحات و اکانت‌های شبکه‌های اجتماعی که در بسیاری از آنها جعل هویت‌ها پررنگ است منبع خبررسانی محسوب می شوند. درحالی که بسیاری از آنها در نقل وقایع، نه به حقیقت وفادار می‌مانند و نه به دقت عمل می‌کنند.

شاهدان عینی و روایتهای جعلی

با گسترش رسانه‌های اجتماعی، یکی از عواملی که اخبار را مستند جلوه می‌دهد ادعای حضور در حاشیه یک واقعه مهم است. مثلا یک تصادف، یا درگیری یا انتخابات یا… حال اگر کسی ادعا کند من خودم به طور مستقیم در یک حادثه یا واقعه حضور داشته‌ام، شاید بتواند حرف غیرواقعی‌اش را به کرسی بنشاند. کمتر ابزاری می‌تواند اینگونه ادعاها را رد کند. چون:«او خودش در صحنه بوده و دیده!» از همین ابزار برای انتشار بزرگترین دروغ‌ها در فضای مجازی و بالاخص شبکه‌های اجتماعی استفاده شده است.

عدم وجود دروازه بان

در رسانه‌های سنتی، حضور سردبیر یا مسئولیت‌پذیری مدیران، یا وجود یک راهنمای رفتار حرفه‌ای باعث می‌شود که یک نظارت درونی بر خبرها و خروجی‌های رسانه قرار گیرد تا از انتشار شایعات جلوگیری کند. اما در زمانی که هر وبلاگ یا هر اکانت و صفحه در شبکه‌های اجتماعی بدون نظارت دیگری منتشر می‌شود و مستقیماً به مخاطب می‌رسد، چه انتظاری می‌توان داشت؟

پوشیده بودن هویت گویندگان

معلوم بودن نام نویسنده، یک عامل بازدارنده در برابر بی‌دقتی یا دروغ است. عموم افراد از گفتن مطالبی که از صحت آن اطمینان ندارند یا توان مسئولیت پذیری درباره آن را ندارند، پرهیز می‌کنند. اما در فضای مجازی هرکس می‌تواند با داشتن هویت غیرواقعی و بدون پذیرش مسئولیت خبر، آن را منتشر کند.

ضمن اینکه باید این موضوع را نیز در نظر داشت که افرادی هم هستند که به دلیل اعتقادات یا منافع سیاسی یا اقتصادی یا… در فضای مجازی فعالیت می‌کنند و از دروغگویی ابایی ندارند یا عمداً شایعه‌سازی می‌کنند تا منافع خود را پیگیری کنند.

تکثر گویندگان و تولیدکنندگان محتوا

به تعداد کاربران اینترنت و شبکه‌ها و صاحبان وبلاگ‌ها، تولیدکننده خبر و مطلب وجود دارد.

در میان این همه محتوا در بیان یک واقعیت، وجود روایت‌های غیرواقعی اجتناب ناپذیر است. گاهی به تعداد بینندگان یک اتفاق، روایت‌های متفاوتی از آن واقعه منتشر می‌شود که منطبق با حقیقت نیست. کمی سوء نیت یا تمایل به شوخی یا اشتباه هم اگر چاشنی این روایت‌ها شود یا به اصطلاح یک کلاغ را چهل کلاغ جلوه دهند، باید منتظر فاجعه ای نشست.

گاهی تکرار یک مطلب، آن را به عنوان یک حقیقت جا می‌اندازد و کم کم آن را به سند تبدیل می‌کند. کافی است نگاهی متخصصانه به برخی صفحات ویکی‌پدیا بیندازید تا بدانید چگونه برخی مطالب به دلیل تکرار به سند تبدیل شده‌اند. در بسیاری موارد، سایت‌ها و رسانه‌های زنجیره‌ای همگی به نقل از یکدیگر اقدام به انتشار مطلب می‌کنند. این تعدد نقل قول، برای بسیاری از مخاطبان اطمینان‌آور است.

سرعت بالای انتشار خبر

رسانه‌های مجازی و کاربران شبکه‌ها بسیار تمایل دارند با بالا بردن سرعت انتشار خبر در رقابت با دیگران پیروز شوند. این موضوع نیز امکان بررسی دقیق صحت را غیرممکن می‌کند. گاهی چند ثانیه انتشار زودتر یک خبر باعث برد یک رسانه می‌شود و او را منبع یک خبر می‌کند و بسیاری از رسانه‌ها نمی‌خواهند این مزیت را از دست بدهند. و گاهی همین نگاه آسیب های جدی را در پی خواهد داشت.

نمونه عینی : رخداد مهاباد

رخداد هفته گذشته در مهاباد را میتوان در این چهارچوب تحلیل کرد . معاون سیاسی امنیتی و اجتماعی استاندار آذربایجان غربی این واقعه را اینگونه گزارش می دهد : در روز یکشنبه گذشته ۱۳ اردیبهشت ماه، یکی از بانوان شاغل در هتل تارای مهاباد از طبقه چهارم آن سقوط کرد و متاسفانه در این حادثه جان باخت که این ضایعه را به خانواده آن مرحومه تسلیت گفته و اعلام می‌کنیم که مسئولان آذربایجان غربی و شهرستان مهاباد با جدیت و دقت در حال رسیدگی به ابعاد مختلف این موضوع هستند و در این راستا متهم احتمالی دستگیر شده و دادگستری با دقت تمام موضوع را بررسی می کند.

بر اساس همین گزارش این مقام مسئول در استان اعلام میدارد که پس از این واقعه برخی سایت ها و رسانه ها وابسته به جریان های تجزیه طلب و معاند خارج از ایران با فضا سازی و انتشار اخبار دروغین و بر اساس منافع تفرقه اندازانه در حجم وسیعی اقدام به انتشار اخبار خلاف واقع نموده اند.

اتفاقی که رخ داده این است که در پی انتشار این اخبار که از طریق شبکه های اجتماعی صورت پذیرفته رفتار های غیر قانونی و غیر متعارف توسط عده ای از جوانان که عمدتا بین ۱۵ تا ۲۲ سال سن داشته اند را موجب گردیده در حالی که اطلاعات تکمیلی ارائه شده از سوی مقام های مسئول مبین این است که این حادثه که هنوز ابعاد و جزئیات آن در حال بررسی است با آنچه در بین مردم مهاباد شایع گردیده است بسیار تفاوت دارد .

معاون سیاسی و امنیتی استاندار آذربایجان غربی این چنین توضیح میدهد : متعاقب این حادثه سایت‌های عمدتاً بیگانه و وابسته به جریان‌های کومله و دموکرات که اهداف ضد انقلابی دارند شروع به فضاسازی بر اساس منافع تفرقه اندازانه خود کردند و درصدد القاء ارتباط داشتن شخص متهم در این حادثه با نهادهای امنیتی کشور بودند در حالی‌که این فرد از فعالان بخش خصوصی بوده و هیچ ارتباطی با نهادهای امنیتی و دولتی ندارد.وی تصریح کرد: متهم مشاور بخش خصوصی بوده و برای بررسی وضعیت هتل ۴ ستاره تارا در این محل مستقر بود تا مسئولان این مجموعه را برای ارتقاء درجه هتل داری کمک کند.

وی به جوانان مهاباد توصیه کرد با پرهیز از اعتماد به شبکه‌های ضد انقلاب به فکر آرامش و توسعه شهرشان باشند چراکه در سالیان اخیر بستر بسیار مناسبی برای توسعه گردشگری و سرمایه گذاری در مهاباد فراهم شده که چنین رویدادهایی به چهره عمومی این شهر آسیب می‌زند.

رادفر تصریح کرد: در نوروز امسال بیش از ۱۰۰ هزار نفر گردشگر از شهر مهاباد بازدید کردند که این رقم نشان دهنده اهمیت امنیت موجود در این شهر برای سرمایه گذاری و پذیرش گردشگران داخلی و خارجی است بنابراین همه مردم این شهر باید از این فرصت استفاده کنند و با هر اقدامی که به چهره عمومی این شهر آسیب می‌زند مقابله نمایند.

معاون سیاسی امنیتی استاندار آذربایجان غربی گفت: اتفاقاً مقرر بود در چند روز آینده یک همایش بزرگ سرمایه گذاری به میزبانی همین هتل تارا در مهاباد برگزار شود که روی دادن چنین اتفاقی این همایش را تحت تاثیر قرار داده و استمرار این چنین مسائلی ظرفیت سرمایه گذاری ایجاد شده در مهاباد را زیر سوال خواهد برد.

مشارکت مردم در حفظ چهره عمومی شهرستان مهاباد

رادفر بستر سرمایه گذاری ایجاد شده در شهر مهاباد را نتیجه سال‌ها تلاش و مجاهدت مردم و مسئولان این شهر ارزیابی کرد و افزود: طبیعی است که اتفاقاتی نظیر آنچه در این شهر اتفاق افتاد ممکن است در هر جای دیگری روی دهد اما تهییج جوانان برای انجام اقدامات غیر قانونی که عمدتاً با ایفای نقش مخالفان نظام و انقلاب انجام می‌شود کار صحیحی نیست و باید از این کار پرهیز شود.

وی تصریح کرد: آنچه که شبکه‌های ماهواره‌ای مخالف نظام و سایت‌های وابسته به گروه‌های ضد انقلاب در پی تصویر سازی از آن هستند غیر واقعی بوده و بر خلاف منافع عمومی شهروندان مهاباد است بنابراین مردم فهیم و فرهنگی این شهر باید از فرزندان خود مراقبت کرده و اجازه ندهند جوانانشان در مسیر اهداف ضدانقلابیون قرار گرفته و به چهره عمومی مناسب این شهر آسیب بزنند.

معاون سیاسی امنیتی استاندار آذربایجان غربی گفت: در روزهای اخیر متنفذین و افراد برجسته شهر مهاباد اقدامات مناسبی برای تنویر افکار عمومی، پیرامون این حادثه انجام داده‌اند و انتظار می‌رود جوانان عزیز این شهر نیز منافع عمومی شهرشان را به اهداف عناصر ضد انقلاب که فقط به فکر بهره برداری از این حادثه به نفع خودشان هستند ترجیح دهند.

تشریح نحوه ارتباط متوفی و متهم

رادفر با تشریح نحوه ارتباط متهم و قربانی این حادثه اظهار داشت: آنچه روشن است اینکه یک آشنایی قبلی بین این دو وجود داشت و احتمالا آن‌ها قصد ازدواج داشته‌اند به طوریکه متهم، زن قبلی خود را طلاق داده بود، اما بر اساس معاینات پزشکی قانونی بر روی جسد متوفی، هیچ رابطه غیر اخلاقی بین این دو نفر شکل نگرفته است، اما بدلیل نحوه برخورد و دخالت مدیر هتل که خانواده مرحومه را در جریان آشنایی و دیدار این دو در یکی از اتاق‌ها قرار داده بود، مرحومه تلاش کرده تا برای حفظ آبروی خود و روبرو نشدن با مادرش که به دعوت مدیر هتل به این مجموعه دعوت شده بود از اتاقی به اتاق دیگر از طریق بالکن داخل شود که در همین حین سقوط کرده و جان می‌بازد.

اظهار تاسف شهروندان مهابادی از تجمعات غیرقانونی

وی گفت: خانواده متوفی همکاری خوبی با ماموران داشته و نقشی در تهییج جوانان برای تجمع در مقابل هتل نداشتند و اتفاقا شدیداً اصرار دارند که از طریق مراجع قانونی به موضوع رسیدگی شود و مردم مهاباد نیز عمدتاً از اتفاقات روز گذشته ابراز ناخشنودی کرده و اظهار تاسف کرده‌اند چرا که به عینه مشاهده می‌کنند این اتفاقات بر خلاف منافع عمومی ساکنان شهر مهاباد است.

معاون سیاسی امنیتی استاندار آذربایجان غربی افزود: گرچه اختلالاتی در کمک رسانی تیم‌های امدادی در تجمع روز گذشته صورت گرفت اما با این حال آتش نشانان حتی سه نفر مظنونی که احتمال می‌رود از آتش زنندگان هتل بودند را از طبقه بالای هتل که در آتش گرفتار بودند نجات دادند.

وی افزود: در تجمع دیروز فقط ۵ نفر بازداشت شده و با دیگر افراد با شیوه کاملاً ارشادی برخورد شده است اما در صورتی که جرم عده‌ای در این جریان ثابت شود به شدت با آن برخورد می‌شود.

فرماندار مهاباد نیز این چنین گزارش می دهد:

با فرد یا افراد خاطی در حادثه اخیر هتل تارای این شهرستان به شدت برخورد می شود.

جعفر کتانی روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: این جریان باید کاملا منطقی و به صورت معقولانه حل و فصل شود و در همین رابطه از معتمدان شهر و روحانیان کمک گرفته می شود.

وی با قدردانی از نیروی انتظامی در برخورد مناسب با معترضان اضافه کرد: دستگاه قضایی نیز به طور جدی پی گیر این مساله است.

به گفته وی ما به مردم قول می دهیم که در کمال آرامش و مبتنی بر حق و حقیقت به این مساله رسیدگی شود.

وی همچنین یادآوری کرد: متهم دستگیر شده تا روشن شدن موضوع به هیچ وجه آزاد نمی شود.

فرماندار مهاباد افزود: شهرستان مهاباد یک شهر و منطقه توریستی و گردشگری است و این امر باید در فضای آرام و توام با امنیت حل شود و با چنین جریاناتی برخورد شود.

فرماندار مهاباد همچنین درباره  متهم پرونده حادثه شهرستان مهاباد که منجر به مرگ یکی از بانوان کارمندان این هتل شد اذعان داشت که وی ساکن مهاباد نیست و به هیچ یک از نهادهای امنیتی و انتظامی کشور وابستگی ندارد.

وی افزود: این متهم که در بازداشت به سر می برد با نام مخفف «س.م.ه» کارمند شرکت تلاشگران اندیشه در تهران است.

کتانی در ادامه تصریح کرد: این متهم در خصوص ارزیابی عملکرد و افزایش سطح استاندارد به مدیران هتلها مشورت می داد و با تعدادی از هتلهای سطح شهرستان مهاباد نیز همکاری داشته است.

بهر حال فارغ از محتوی این درگیری و حادثه در جای خود مهم و قابل تامل و همچنین نیازمند توجه و تحلیل است ، مسئله مورد بحث در این جا نقش شبکه های اجتماعی در انحراف افکار عمومی با انتشار شایعات متعدد است . شاید اگر کمی به گذشته برگردیم نکات قابل توجهی در این میان بدست خواهیم آورد . یکی از شگردهای جریانات معاند و معارض که حیات خود را در این گونه فضا ها دنبال میکنند تبدیل اخبار و حوادث روزمره به شایعاتی که بواسطه آن میتوانند افکار عمومی را بر انگیزند و زمینه تنش و رفتار های غیر متعارف را فراهم آورند. اگر سری به دادگاه ها و شوراهای حل و اختلاف بزنیم با انبوهی از مجادلات و پرونده های حقوقی و کیفری مواجه میشویم نظیر آن چیزی که در مهاباد رخ داد .

در این میان نقش رسانه ها در آگاهی بخشی جامعه بسیار مهم و اساسی مینماید از طرفی افکار عمومی نیز باید توجه داشته باشند که همواره برای دریافت اخبار صحیح به منابع معتبر مراجعه نمایند.

اخیرا نیز وب سایتی ایجاد گردیده تحت عنوان شایعات به نشانیhttp://shayeaat.ir که تلاش میکند شایعات مطرح شده در شبکه های اجتماعی را پاسخ دهد . نگاهی به لیست شایعات مطرح شده خود گویای بسیاری از مسائل خواهد بود