این روزها بحث کودتای نافرجام ترکیه نقل محافل مطبوعاتی و سیاسی است اما نوع کودتا و اتفاقاتی که پیش و پس آن پیش آمد همه را هاج و واج کرده که ماجرا چیست و چه بوده و چطور شد که کودتا به این سرعت جمع و جور شد؟

در اینکه اختلافات درونی بسیاری داخل ترکیه وجود دارد شکی نیست و همه ناظران سیاسی متفق القول هستند که ترکیه امروزه بحرانی ترین شرایط سیاسی تاریخ خود پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و جمع کردن کشور توسط کمال آتاتورک را طی می کند.

دولت ترکیه رسما فتح الله گولن یار قدیمی آقای اردوغان و دشمن امروزی وی را به دست داشتن در این کودتا متهم کرده و برخی رسانه های غربی از دخالت ایالات متحده در بازگرداندن آقای اردوغان به قدرت صحبت می کنند، در حالی که فتح الله گولن در حال حاضر در ایالات متحده اقامت دارد و جالب تر اینکه گولن خود جزو اولین افرادی بود که کودتای نظامی را محکوم کرد. موضع گیری اولیه مقامات ایالات متحده مخصوصا آقای جان کری هیچ نشانه ای از حمایت آشکار از دولت منتخب ترکیه در خود نداشت و شاید معدود کشورهایی مانند ایران بودند که علیرغم همه اختلافاتی که بر سر مسایل منطقه ای با ترکیه دارند در همان ساعات اولیه به زبان دبیر شورای عالی امنیت ملی و وزیر امور خارجه حمایت خود از دولت منتخب مردم ترکیه را اعلام کردند و اظهار داشتند که ایران به هیچ وجه موافق سرنگونی ویا برکناری حکومت های منتخب مردمی نیست و نخواهد بود.

در این مورد نمی توان رابطه ایالات متحده و ناتو با ارتش ترکیه را نادیده گرفت و باید به این مساله توجه داشت که اگر بنا به انتخاب باشد ایالات متحده همیشه ارتش ترکیه را به دولت آن ترجیح می دهد کما اینکه ارتش مصر را به دولت منتخب آن ترجیح داد و ارتش پاکستان را در چندین نوبت به دولت منتخب آن ترجیح داد. به هر حال رابطه نظامی این کشورها با ایالات متحده است که پیوند آنها را مستحکم می کند و نه رابطه سیاسی. و چه بسا که در موارد زیادی آمریکایی ها و غربی ها اختلافات زیادی با شخص آقای اردوغان و سیاست های وی داشتند اما به دلیل رابطه نظامی ای که با این کشور دارند از این اختلافات صرف نظر کردند.

تغییر سیاست آقای اردوغان در بازگرداندن رابطه با روسیه نیز خیلی مورد پسند آمریکایی ها نبوده چرا که آنها ترجیح می دادند رابطه ترکیه و روسیه متشنج بماند و ترکیه را در مقابل روسیه قرار دهند. و شاید هم دوست داشتند که چنین کودتایی پیش آید تا تشری به آقای اردوغان زده باشند و نوعی تهدید برای وی ایجاد کرده باشند.

در میان کشورهای عربی می توان به موضع قطر که تمام قد به حمایت از دولت ترکیه برخواست اشاره کرد و زمانی که رسانه های رسمی ترکیه در اختیار مخالفان قرار گرفتند رسانه الجزیره قطر بالکان (ترکی) جایگزین رسانه رسمی دولت ترکیه TRT شد.

موضع عربستان سعودی را شاید بتوان قابل تامل دانست چرا که هم رسانه  های وابسته به عربستان سعودی در زمان کودتا مواضعی نسبتا حامی کودتاچیان اتخاذ کردند و هم اینکه اظهارات وزیر امور خارجه عربستان که به اختلافات داخلی ترکیه بیشتر از موضع رسمی این کشور تاکید می کرد می توان اشاره کرد.

برخی تحلیل گران حتی معتقد هستند که به دلیل تلاش دولت جدید ترکیه برای تغییر سیاست های این کشور در قبال همسایگان مخصوصا سوریه وعراق، عربستانی ها اقدام به تحریک برخی وابستگان خود نمودند تا کودتایی در ترکیه ترتیب دهند و علیرغم اینکه می دانستند احتمال موفقیت کودتا با توجه به زمان کوتاه برنامه ریزی خیلی کم است توقع داشتند که مخالفان اردوغان را بتوانند پشت سر کودتاچیان جمع کنند و ماجرای سوریه و لیبی را در ترکیه تکرار کنند. تنها چیزی که اینان تصور نمی کردند واکنش خودجوش مردمی بود که بلافاصله کودتا را در نطفه خاموش کرد و ترکیه را از یک فاجعه و جنگ داخلی نجات داد.

با توجه به اینکه عربستان سعودی چندین بار چنین کاری را در کشورهای دیگر انجام داده و در حمایت از کودتای نظامی  مصر بر علیه محمد مرسی ید طولایی داشته این نظریه خیلی هم دور از واقعیت نمی باشد.

به هر حال انتخاب زمان این کودتا هم بسیار برای عربستان سعودی مثبت بود چون مصادف با انتشار مدارک مربوط به ۱۱ سپتامبر توسط کنگره آمریکا بود و همه توجه ها را از دخالت احتمالی عربستان و ترکی الفیصل سفیر وقت این کشور در ایالات متحده و وزیر اطلاعات سابق این کشور در ماجرای ۱۱ سپتامبر را منحرف کرد.

واکنش های مقامات عربستان و مصر پس از شکست کودتا هم نشان می دهد که اینان خیلی از خاموش شدن کودتا خوشحال نیستند.

واکنش قطر در مقابل واکنش عربستان نیز نشان می دهد که در میان اعراب خلیج فارس اختلافات درونی شدیدی وجود دارد.

با این شرایط می توان گفت بیشترین کشورهای خارجی ای که از این کودتا سود می بردند عربستان سعودی و ایالات متحده بودند در مورد مصر و کشور های عرب شمال آفریقا و یا حتی سوریه می توان گفت اینان بیشتر به دلیل نارضایتی از سیاست های دخالت ترکیه در کشورهایشان نسبت به این کودتا اظهار خرسندی کردند نه به دلیل اینکه کودتا به نفع آنها تمام می شد.

به این دلیل نمی توان پذیرفت که ایالات متحده در بازگرداندن اردوغان به قدرت نقشی داشته و می توان گفت ناشی بودن کودتاچیان و همچنین حمایت مردمی و بخش عمده ارتش و نیروهای انتظامی وامنیتی ترکیه که طی سالهای اخیر با تغییرات بنیادی توسط اردوغان به همپیمانان وی تبدیل شده اند نقش اصلی را در ماجرا داشتند.

نکته قابل توجهی که می توان اینجا به آن اشاره کرد کمیته های مردمی مسلح حزب عدالت و توسعه است که در روز کودتا به خیابان ها آمدند و نشان دادند که آقای اردوغان سالهاست برای چنین روزی برنامه ریزی کرده و نوعی تشکیلات مشابه بسیج ایران تشکیل داده که در صورت وقوع چنین اتفاقاتی به دادش برسند.

در مورد داخل ترکیه خوب بدیهی است که احزاب لاییک مخالف آقای اردوغان و کرد ها و همچنین علوی ها دل خوشی از دولت فعلی ترکیه ندارند اما واکنش آنها نسبت به این کودتا نشان داد که اینان به هیچ وجه موافق یک کودتای نظامی و رسیدن مجدد نظامی ها به قدرت در ترکیه نبودند و نمی باشند وترجیح می دهند علیرغم همه اختلافات فیما بین اختلافات را پای صندوق های رای حل و فصل کنند.

برخی اخبار از تلاش آقای اردوغان برای پناهندگی به کشورهای دیگر منتشر شده بود که به نظر می آید همه ساختگی بوده چون وقتی نیروی هوایی ترکیه در کودتا دخیل بوده بدیهی است امکان پرواز هواپیمای آقای اردوغان وجود نداشته و اینکه بخواهند به آقای اردوغان امان بدهند تا از ترکیه فرار کند هم تصوری بسیار ساده لوحانه به نظر می آید چون قطعا هدف اول کودتاچیان برای موفقیت بازداشت و یا حتی کشتن شخص اردوغان می بوده و نه اینکه وی را آزاد بگذارند، آنهایی که آقای اردوغان را خوب می شناسند می توانند بگویند که آقای اردوغان شخصیتی نیست که مانند بن علی و یا مبارک بخواهد با اولین تشر جا بزند و پا به فرار بگذارد.

با توجه به این شرایط می توان گفت کودتاچیان ترکیه بیش از اینکه از حمایت داخلی برخوردار باشند از نوعی حمایت نیم بند خارجی برخوردار بودند که با توجه به تحلیل های اجتماعی اشتباه آنها از جامعه ترکیه ماجراجویی آنها به ناکامی کشیده شد.

بدیهی است که پس از این ماجرا آقای اردوغان با اقتدار بیشتر به حکومت خود در ترکیه ادامه دهد وبازمانده مخالفان را قلع و قمع خواهد کرد. اما قطعا همه این خاطرات تا سالهای دیگر در ذهن وی باقی خواهد ماند. چگونه کشورهایی که روزی خود را دوست وی قلمداد می کردند در لحظه مبادا از پشت به وی خنجر زدند و چگونه برعلیه او توطئه چیدند و یا توطئه چینان را در خاک خود برای روز مبادا نگاه داشتند.

تصور بر این است که دولت ترکیه به روند اصلاحات سیاسی داخلی و خارجی خود سرعت بخشد و شاهد تغییرات اساسی در رویکرد و پیمان های جدید این کشور با دیگر کشورهای منطقه و جهان باشیم.

م: سپوتنیک