تغییرات بزرگ خاورمیانه در عصر ترامپ

سیاست خارجی ترامپ که فاقد هر گونه چشم اندازی در زمینه حقوق بشر است می تواند همچون زلزله ای عظیم منطقه پر آشوب خاورمیانه را تکان دهد؛ آن هم منطقه ای که خود به واسطه درگیری گروه ها و دولت های مختلف با یکدیگر از هر سو محاصره شده است. اما به نظر می رسد که سوریه مهم ترین آزمون پیش روی دولت ترامپ بوده و مشخص خواهد کرد که آیا دولت ترامپ به وعده های خود عمل کرده و از ترویج دموکراسی و حکومت قانونی در این منطقه از جهان دست خواهد کشید یا نه.
روی کار آمدن ترامپ احتمال همکاری های گسترده تر میان آمریکا و روسیه را به طرز قابل توجهی افزایش داده و شواهد موجود گویای آن است که وی ممکن است هماهنگی هایی را با دولت بشار اسد در سوریه نیز انجام دهد. ظاهراً ترامپ بر این باور است که مقابله با دشمن مشترکی به نام گروه تروریستی داعش بسیار مهم تر از ارزش های مشترک است.
پس از کودتای نافرجام ترکیه در ژوئیه گذشته و اقدامات مقامات دولتی این کشور در دستگیری و محاکمه ده ها هزار فرد بی ارتباط با این کودتا، ترامپ در یکی از سخنرانی های خود در این باره عنوان کرد: «در خصوص آزادی های مدنی باید بگویم که کشور ما درگیر مشکلات بسیار زیادی است و من فکر می کنم که مداخله و درگیری در مشکلات دیگر کشورهای برای ما بسیار دشوار باشد».
حدودا هشت سال پیش، باراک اوباما سخنرانی بسیار مهمی را در جمع مسلمانان قاهره ایراد و در آن آغازی نوین را برای جهان اسلام وعده داد. اوباما طی این سخنرانی خود حدود ۶ بار موضوع دموکراسی را مطرح کرد و به طور مکرر به موضوع حقوق بشر اشاراتی داشت. اما ترامپ در سخنرانی های خود در زمینه اصول سیاست خارجی به ندرت به موضوعاتی همچون دموکراسی و حقوق بشر اشاره می کند و در عوض بیشتر به موضوعاتی همچون مسائل دیپلماتیک، موضوعات اقتصادی و مبارزه با گروه تروریستی داعش پرداخته است. «مصطفی العانی»، مدیر بخش امنیتی و دفاعی مرکز پژوهش های خلیج فارس در ژنو در باره رویکرد ترامپ در زمینه سیاست خارجی معتقد است که در اولویت های اصلی ترامپ در زمینه سیاست خارجی و موضوع حقوق بشر جایی نخواهد داشت.
برخی نیز بر این باورند که تغییرات آتی در دولت ترامپ عمدتاً تغییراتی سبک خواهد بود و به این موضوع اشاره دارند که باراک اوباما در طول دوران ریاست جمهوری خود تلاش هایی را در راستای مبارزه با مسئله افراط گرایی و جهادیسم در سراسر منطقه صورت داد. «آرون دیوید میلر»، مشاور مسائل خاورمیانه که در پنج دولت آمریکا فعالیت داشته، معتقد است که ترامپ درست همانند اوباما از ریسک گریزی بالایی برخوردار بوده و علاقه چندانی به استفاده از نیروی نظامی و دخالت در امور دیگر کشورها ندارد. روشن است که برخی از متحدین دیرینه آمریکا در خاورمیانه از پایان یافتن شعارهای اخلاقی، سیگنال های ضدونقیض و خطوط قرمز اجرا نشده لذت می برند و طرفدار سیاست­ های ترامپ در موضوعاتی چون امنیت و مبارزه با تروریسم هستند.
عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر که به واسطه سرکوب خونین اعضاء گروه اخوان المسلمین از سوی دولت اوباما طرد شده بود، همچنان در انتظار دعوت و چراغ سبزی از سوی کاخ سفید است. عربستان سعودی نیز که در طول دوران ریاست جمهوری اوباما همواره شاهد موضع گیری های بی طرفانه وی در قبال ایران و انتقادات شدیدی در مورد رفتار پادشاهی عربستان سعودی در قبال زنان و کشتار غیرنظامیان در یمن بود، امیدوار است که دولت جدید آمریکا به رهبری ترامپ فشارهای مجددی را بر رقیب دیرینه اش یعنی ایران وارد آورد. نخست وزیر اسرائیل نیز که برای ورود قریب الوقوع ترامپ جشنی عمومی به راه انداخته است، اطمینان دارد که با روی کار آمدن ترامپ، دوران غم و اندوه ناشی از رفتار این رژیم با فلسطینیان نیز پایان خواهد یافت. در ادامه این یادداشت به بررسی این موضوع می پردازیم که چگونه سیاست ترامپ بر منطقه خاورمیانه اثر گذاشته و موجب بروز تغییراتی شگرف در این منطقه خواهد شد.
سوریه و داعش
ائتلاف نظامی مبارزه با داعش به رهبری ایالات متحده آمریکا که با همکاری بیش از ۶۰ کشور قدرتمند جهان تشکیل شد، فاقد یک عنصر بسیار مهم و حیاتی است. این ائتلاف نیازمند شریکی است که بتواند در میدان های زمینی جنگ حضور داشته، مناطق از دست رفته را پس بگیرد و قلمرو تحت کنترل خود را حفظ کند و این درست همان کاری است که دولت عراق در مناطق تحت کنترل خود انجام می دهد. مداخله نظامی روسیه از سپتامبر ۲۰۱۵ نیز به طرز چشمگیری موقعیت بشار اسد را تثبیت کرده است. اگر اسد و پوتین بتوانند در مناطق شمال شرقی سوریه با داعش مقابله کرده و این مناطق را از دست آنها خارج کنند، پذیرش همکاری های ضمنی در این زمینه از سوی ترامپ چندان دور از تصور نخواهد بود.
ترامپ در اظهاراتی اعلام کرد اگرچه ممکن است بشار اسد “بد” باشد اما شورشیانی که برای سرنگونی دولت وی تلاش می کنند، می توانند به مراتب “بدتر” باشند. وی در ادامه این اظهارات اعلام کرد که ایالات متحده درباره متحدانش در آن کشور هیچ ایده ای ندارد و و بیشتر نسبت به موضوع خروج مهاجرین از سوریه نگران است چرا که این امر می تواند به گسترش تروریسم در سایر مناطق جهان بیانجامد. اسد نیز اخیراً اعلام کرده که ایالات متحده و سوریه می توانند «متحدانی طبیعی» باشند. چنین تغییری می تواند با عواقبی همراه باشد. در صورت ایجاد اتحاد میان آمریکا و سوریه، متحدان سنتی آمریکا در منطقه خلیج فارس اوقاتشان تلخ خواهد شد چرا که این اتحاد به معنای تقویت جایگاه و موقعیت اصلی ترین متحد بشار اسد، یعنی ایران شیعه خواهد بود.
اسرائیل و فلسطین
ماه گذشته شورای امنیت سازمان ملل متحد با صدور و تصویب قطعنامه ای بر علیه اسرائیل، شهرک سازی های این رژیم در سرزمین های اشغالی فلسطینیان را غیرقانونی اعلام کرد. رأی ممتنع آمریکا به این قطعنامه موجب شد تا تنش های به وجود آمده میان اوباما و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل در سال های اخیر ناگهان به اوج خود برسد. تصمیم اوباما برای وتو نکردن قطعنامه در ادامه نارضایتی اسرائیل از توافق هسته ای سال ۲۰۱۵ با ایران بود.
ترامپ وعده داده است که زخم های اسرائیل را التیام خواهد بخشید و ظاهراً این کار را از طریق استقبال و حمایت از بخش هایی از دستور کار ناسیونالیستی نتانیاهو انجام خواهد داد. ترامپ شخصی را به عنوان سفیر آمریکا در اسرائیل انتخاب کرده که خود یکی از حامیان اصلی موضوع شهرک سازی است. از سوی دیگر، وی در اظهاراتی بحث برانگیز وعده داد تا سفارت ایالات متحده آمریکا را از تلاویو به بیت المقدس منتقل کند و صحبت برگزاری مذاکرات مجدد یا از بین بردن توافق هسته ای ایران را نیز به میان آورده است.
در حالی بسیاری از مخالفت های اوباما با نتانیاهو به مسائل اخلاقی مربوط می شد، ترامپ هیچ توجهی به مسائلی از این دست ندارد. «ایتان جیبولا»، کارشناس روابط آمریکا و اسرائیل در دانشگاه «بار ایلان» اسرائیل در این خصوص گفت: «ترامپ با موضوعاتی چون اخلاق گرایی و صحت سیاسی مخالف است. او یک تاجر است. اگر پتانسیلی برای انعقاد توافق میان اسرائیل و فلسطین وجود داشته باشد، او این کار را انجام خواهد داد. اگر پتانسیلی برای توافق وجود نداشته باشد او نیز کاری نخواهد کرد».
بسیاری نگرانند که اقدامات جاه طلبانه اسرائیل ممکن است به بروز شورشی جدید از سوی فلسطینیان بیانجامد. اما برخی دیگر نیز بر این باورند اگر نتانیاهو ترامپ را نیز درست همانند اوباما تحریک کند، ممکن است اوضاع به یک باره به هم ریخته و روابط میان نتانیاهو و ترامپ نیز تیره و تار شود. میلر آینده بدی را برای روابط ترامپ و نتانیاهو پیش بینی کرده و در این خصوص گفت: «در طی یک سال، آنها جهنمی آزاردهنده را برای یکدیگر خواهند ساخت».
خلیج فارس و ایران
اگر تنها یک کشور وجود داشته باشد که از نتیجه و ثمره سیاست خارجی ترامپ بهره مند نشود، بدون شک آن کشور ایران است. ترامپ در اغلب سخنرانی های خود اوباما را به خاطر انعقاد توافق هسته ای با ایران سرزنش می کند و معتقد است که این توفق موجب سرازیر شدن پول های جدیدی به سوی ایران شده و میان این کشور با توانایی تولید و ساخت تسلیحات هسته ای تنها چند سال فاصله انداخته است. همچنین ترامپ وعده داده تا مذاکرات مجددی را برای ایجاد یک توافق بهتر با ایران ترتیب دهد، زندانیان آمریکایی را آزاد کند و در صورتی که کشتی ها و قایق های ایرانی مزاحمت های بیشتری را برای کشتی های نیروی دریایی آمریکا در منطقه نفت خیز خلیج فارس ایجاد کنند، به سوی این قایق ها شلیک کند و آنها را غرق کند.
آیت الله «علی خامنه ای»، رهبر معظم جمهوری اسلامی ایران در سخنانی عنوان کرده اند که اگر ایالات متحده توافق هسته ای را پاره کند، ما آن را آتش خواهیم زد. اما «حسن روحانی»، رئیس جمهور ایران طی اظهاراتی احتمال لغو کامل توافق هسته ای از سوی ترامپ را رد کرده و در این باره عنوان کرده است: «برگشت به مذاکرات مانند آن است که کسی بگوید می خوام پیراهنی که بر تن دارم را دوباره به پنبه تبدیل کنم و از نو بار دیگر ریسندگی و بافندگی شود و خیاط آن را بدوزد. همه این کارها قبلاً انجام شده است. پنبه بوده که تبدیل به پیراهن شده است، بنابراین بازگشت به گذشته معنی ندارد». حسن روحانی معتقد است که اگرچه رئیس جمهور جدید آمریکا صحبت های تندی را علیه توافق هسته ای انجام داده است اما اظهارات وی عمدتاً جنبه شعارگونه دارد.
عربستان سعودی به عنوان رقیب منطقه ای ایران نیز از این که می بیند رئیس جمهوری جدید امریکا به جای تمرکز بر مسائل حقوق بشری عربستان بیشتر بر روی ایران تمرکز دارد، خوشحال و خرسند است. اگرچه عربستان سعودی در صدر کشورهای ناقض حقوق بشر و سرکوبگر قرار دارد، اما «رکس تیلرسون» گزینه پیشنهادی دونالد ترامپ برای تصدی پست وزارت امور خارجه این کشور، متحدان کلیدی آمریکا را ناقض حقوق بشر نمی داند.
مصر
السیسی، رئیس جمهور مصر، به دولت ترامپ امیدوار است و این امیدواری خود را آشکارا نشان داده است. وی اخیراً در اظهاراتی عنوان کرد: «ترامپ از نقش منطقه ای مصر قدردانی می کند و در آینده همکاری و هماهنگی بیشتری میان دو کشور مصر و ایالات متحده آمریکا صورت خواهد گرفت».
محافل دولتی در قاهره معتقدند که باراک اوباما در مورد نیات واقعی اسلام سیاسی ساده انگارانه و درباره لیبرال دموکراسی بیش از حد آرمانی عمل می کرد. اوباما با اعلام حمایت از تظاهرات مردمی بهار عربی در سال ۲۰۱۱، از متحد خود «حسنی مبارک» خواست تا از قدرت کناره گیری کند. اوباما در ادامه از برگزاری اولین انتخابات ریاست جمهوری در کشور مصر که به انتخاب «محمد مرسی»، کاندیدای اسلام گرا منجر شد نیز استقبال کرد. پس از کودتای سال ۲۰۱۳ مصر به رهبری السیسی، دولت اوباما تا ماه ها بر سر “کودتا نامیدن” این اقدام السیسی با خود کلنجار رفت و در نهایت فروش تسلیحات نظامی به مصر را به حالت تعلیق درآورد. دولت اوباما از آن زمان به بعد به صورت مکرر خشونت نیروهای پلیس علیه مردم، برگزاری محاکمه های جمعی اسلامگرایان و نیز سرکوب مخالفان لیبرال را مورد انتقاد قرار داد. این انتقادات از سوی دولت اوباما موجب شد تا السیسی مقامات واشنگتن را به حمایت از محمد مرسی و دیگر گروه های مذهبی تندرو متهم کند.
«مایکل وحید هانا»، یکی از تحلیلگران مسائل مصر در «بنیاد قرن» مستقر در نیویورک در این باره گفت: «تحت لوای دولت جدید آمریکا به رهبری ترامپ اختلافات کمتر و تعامل بیشتری به وجود خواهد آمد». اما با توجه به وضعیت وخیم اقتصادی در مصر و بی ثباتی داخلی، ممکن است السیسی پیشنهادهای چندانی برای ارائه به رئیس جمهور معامله گر ایالات متحده نداشته باشد.