سفر سرلشکر باقری، رییس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، را به ترکیه می توان از ابعاد گوناگون دارای اهمیت تلقی کرد.
دیدار وی با ریس ستاد مشترک ارتش، وزیر دفاع و رییس جمهور ترکیه، نشان می دهد که روابط سیاسی و نظامی دو کشور بیش از پیش افزایش یافته و افق های نوینی در این رابطه پدیدار خواهد شد.
این دیدار که اولین از نوع خود و آن هم پس از دهه ها به شمار می رود در شرایط کنونی منطقه خاورمیانه و تحولات شتابان به ویژه در دو کشور عراق و سوریه نشان دهنده نگاه خاص دو کشور به شرایط یاد شده و عزم آن ها در مدیریت و پایان بخشیدن به بحران های منطقه ای پس از انقلاب های کشورهای عربی است.
از مهم ترین دلایل این سفر می توان به اوضاع شمال سوریه، وضعیت منطقه پس از بحران روابط کشورهای عربی با قطر و هم چنین روابط دو جانبه و مسایلی از قبیل ساخت دیوار مرزی میان دو کشور و تحرکات گروه های تروریستی در مرزها اشاره کرد.
شمال سوریه و آینده ی نیروهای کردی
اوضاع در شمال سوریه به هیچ روی هماهنگ با نگرانی ها و خواسته های آنکارا پیش نمی رود. از یک سو همکاری گسترده ایالات متحده ی آمریکا با نیروهای دموکراتیک سوریه به رهبری کردها و از سوی دیگر پیشرفت تدریجی این نیرو ها به سمت رقه دغدغه های مهم امنیتی برای رهبران ترکیه پدید آورده اند.
شکست داعش، جبهه النصره و احرار الشام و تثبیت هر چه بیشتر موقعیت دولت قانونی سوریه، ترکیه را از دو سو تحت فشار قرار داده است.
پس از گذشت شش سال از بحران و جنگ داخلی در سوریه، آنکارا نه تنها توفیقی در سرنگونی دولت دمشق پیدا نکرد بلکه با امکان شکل گیری اقلیمی کردی شبیه به آنچه در شمال عراق وجود دارد روبرو شده است.
در چنین شرایطی گرفتن کمک از تهران و در خواست از ایران برای به کار گرفتن نفوذ خود در سوریه جهت کاهش نگرانی ترکیه اهمیت بسزایی پیدا می کند. سخنان تند اردوغان علیه نیروهای گریز از مرکز در شمال سوریه و درگیری نیروهای ارتش ترکیه با آنان در روزهای اخیر بیانگر ژرفای نگرانی رهبران ترکیه است.
بحران قطر و همسویی ایران و ترکیه
قطع رابطه ناگهانی چهار کشور عربستان، امارات متحده عربی، مصر و بحرین با قطر و پیامدها و مسایل پیش آمده سبب شد تا هم ایران و هم ترکیه از قطر در برابر چهار کشور یاد شده پشتیبانی کنند. البته هم تهران و هم آنکارا دلایل ویژه خود را برای این کار داشتند و در اصطلاح از ظن خود یار قطر شده بودند اما از آن جا که رهبران عربستان به عنوان اصلی ترین طرف دعوا با قطر کاهش روابط دوحه با ایران و بستن پایگاه نظامی ترکیه در این کشور را از جمله اصلی ترین پیش شرط های کاهش تنش با قطر اعلام کرد، خواه و ناخواه ایران و ترکیه دارای منافع مشترک شدند.
دعوت رسمی از رییس ستاد کل نیروهای مسلح ایران که نخستین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی رخ می دهد، با آگاهی از تنش میان دو کشور ایران و عربستان نشان از پدیداری دگرگونی هایی هر چند نسبی و تدریجی در رویکرد ترکیه در قبال آینده منطقه دارد.
توجه به این نکته هم خالی از لطف نخواهد بود که حضور نظامی ترکیه در کشور قطر، در نزدیکی مرزهای ایران و نقطه ای راهبردی چون خلیج فارس نمی تواند با نادیده انگاشتن منافع ایران همراه باشد. افزایش تعداد نیروها و جنگ افزارهای مستقر در پایگاه نظامیان ترکیه در قطر که پس از بالا گرفتن بحران رخ داده است دارای پیامدهای سیاسی و امنیتی خاصی برای منطقه خواهد بود.
دیوار مرزی، گروه های تروریستی و قاچاق
تحرکات گروه های تروریستی در مرز های مشترک دو کشور و همچنین مساله قاچاق از دیگر محور های مورد بررسی در این سفر می باشد. با توجه به حضور فرمانده مرزبانی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران باید انتظار داشت که مباحثی پیرامون ساخت دیوار مرزی که به دست کشور ترکیه در حال انجام است نیز مطرح گردد.
کنترل و مدیریت رفت و آمد در مرزهای دو کشور بسیار حایز اهمیت بوده و در تامین امنیت دو سوی مرز نقش بی بدیلی ایفا می کند. برخورد موثر با گروه های تروریستی و پیشگیری از انجام اقدامات خرابکارانه آنها نیازمند هماهنگی های دقیق، پیوسته و حرفه ای از سوی ایران و ترکیه است.
در نهایت می توان اینگونه نتیجه گیری کرد که چنین سفری در برهه زمانی کنونی نشان دهنده تغییر نگاه آنکارا در پی دگرگونی شرایط میدانی و سیاسی در منطقه و به ویژه سوریه و عراق است. آزادسازی موصل، آمادگی نیروهای عراقی برای آزادی تلعفر، رسیدن نیروهای سوری و عراقی به مرز مشترک دو کشور، فراهم آمدن مقدمات آزادسازی رقه و شکست نیروهای تکفیری در منطقه که روزگاری به ابزاری نیرومند در دست ترکیه و دیگر کشورهای محور غربی و عربی برای تضعیف جبهه مقاومت تبدیل شده بودند، همه و همه مقامات ترکیه را وادار به تجدید نظری هرچند تدریجی در رویکرد خود کرده است.
می توان گفت که آنکارا با حقایقی روبروست که توان دگرگون کردن آن ها را نداشته و اوضاع به گونه برگشت ناپذیری به زیان این کشور پیش رفته است. در این شرایط ترکیه تلاش می کند تا با رایزنی با ایران بتواند زیان های ناشی از پیگیری سیاست های ناکارآمد خود را در منطقه به کم ترین حد ممکن کاهش داده و خود را بازسازی کند.
البته نباید هم گمان برد که ترکیه از اهداف و برنامه های خود برای آینده نظم سیاسی و امنیتی منطقه چشم پوشی کرده است چرا که پس از هزینه های بسیار مادی و معنوی مردمان خاورمیانه در این چند سال، کم کم می شود سیمای آینده منطقه و شطرنج سیاسی آن را در افق دید.
نویسنده: امیر حسین رجبی معمار، دبیر گروه ترکیه شناسی مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه
