کردها کیستند و چه می‌خواهند؟

کورد پاریز/ کردها با ۲۵ تا ۳۰ میلیون نفر جمعیت، بزرگترین گروه قومی بدون کشور شناخته می‌شوند و در کشورهای ترکیه، ایران، عراق، سوریه و ارمنستان زندگی می‌کنند. هرچند کردها با حس قومی «کرد بودن» با یکدیگر شریکند، اما به لحاظ ایدئولوژیکی، سیاسی، اجتماعی و فردی دیدگاه‌های مختلفی نسبت به کشورهای خود و «کردستان» دارند. هویت، جامعه و سیاست کردی به شدت از پروژه‌های «دولت سازی» کشورهایی که آنجا زندگی می‌کنند، متاثر است. در نتیجه، در حالی که بسیاری از کردهای ملی گرا خیال کردستان بزرگ و مستقل را در سر دارند، احزاب سیاسی کرد خواهان حقوق و خودمختاری بیشتر از سوی این کشورها هستند.

رد ایجاد یک کشور

در پایان جنگ جهانی اول، فاتحان جنگ به کردها وعده ایجاد یک کشور را دادند اما «معاهده سور» نهایتا از سوی دولت ترکیه جدید که از خاکستر امپراتوری عثمانی برخاسته بود، منحل شد. در نتیجه ترکیه جوان با مقاومت رهبران مذهبی در مناطق کردنشین روبرو گردید که خواهان حفظ منافع محلی در برابر دولت مرکزی بودند. ترکیه از هنگام ایجاد جمهوری در سال ۱۹۲۳ تا ۱۹۳۸، هجده بار شاهد شورش بود که ۱۶ مورد آن از سوی کردها انجام گرفت. پس از سال ۱۹۳۸، ترکیه دیگر با شورش کردها مواجه نشد تا این که «حزب کارگران کردستان» موسوم به «پ.ک.ک» فعالیت خود را در سال ۱۹۸۴ آغاز کرد. در حالی که ترکیه قادر بود ملی گرایی کردی را در درون مرزهای خود، با جذب، همکاری، «تفرقه انداز و حکومت کن» و زور کنترل کند، اما نمی‌توانست چنین رفتاری را با دیگر کردها در خارج از مرزهای خود داشته باشد.

ناسیونالیسم کردی فرای مرزها

کردهای عراق بیش از همه پیشتاز ناسیونالیسم کردی بودند که در طی قرن بیست با دولت‌های مرکزی جنگید. پس از چند دهه جنگ، کردهای عراق در پی دو جنگ تحت رهبری ایالات متحده در عراق، توانستند تا یک «شبه دولت» را در شمال عراق تاسیس کنند. این منطقه دوبار به رهبری ایالات متحده، وارد جنگ شده است: یک بار با دولت صدام حسین و بار دیگر با داعش.

«حکومت منطقه‌ای کردستان» یا (KRG)، بسیاری از ویژگی‌های یک دولت را دارد. با این همه، نهادهای آن به دلیل رقابت‌های داخلی بر سر کنترل منابع، ضعیف و چند پارچه هستند. کردستان عراق به طور سنتی تحت نفوذ و تسلط «حزب دمکرات کردستان» (KDP) به رهبری مسعود بارزانی و «اتحادیه میهنی کردستان» (PUK) قرار دارد. هر یک از این دو گروه، نیروهای جنگی خود موسوم به «پیشمرگه» را در اختیار دارند. «حزب دمکرات کردستان» بر شهرهای اربیل و دهوک تسلط دارد، در حالی که «اتحادیه میهنی» و شاخه اصلاح طلب آن موسوم به «گوران» بر سلیمانیه مسلط است. اتحادیه میهنی به تنهایی حداقل به سه فراکسیون اصلی دیگر منشعب می‌شود.

چرخش موضع ترکیه در قبال کردهای عراق

ترکیه در دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ با نگرانی به دستاوردها و پیروزی‌های کردهای عراقی چشم دوخته بود. این کشور نگران بود مبادا این اتفاقات بر اقلیت کردهای ترکیه تاثیر بگذارد. با این همه، تا سال ۲۰۰۷، موضع کردستان عراق و رهبر محبوب آن بارزانی از دشمنی و خصومت، به دوستی و اتحاد با ترکیه تغییر کرد. ترکیه توانست تا بر کردهای عراق، به ویژه از طریق کمک‌های اقتصادی نفوذ پیدا کند. ترکیه توانایی وتو و رد هرگونه پیشنهاد استقلال کردهای عراقی را دارد و توانسته است تا حزب دمکرات کردستان را در مقابل پ.ک.ک قرار دهد.

با این حال، همه پرسی استقلال کردستان که در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۷ انجام شد، سبب تیرگی روابط بین ترکیه و اقلیم کردستان گردید. ترکیه بر سر این مسئله توانست حمایت ایران و عراق را نیز با خود داشته باشد. حزب دمکرات کردستان و پ.ک.ک رقیب اصلی بر سر رهبری جنبش ملی گرایی کردی هستند. در مقابل، اتحادیه میهنی و گوران به پ.ک.ک نزدیک هستند. این شبکه ائتلاف‌ها در سوریه نیز حضور دارد. حزب دمکرات کردستان و ترکیه در مقابل شاخه مرتبط با پ.ک.ک موسوم به و YPG قرار دارند. در مقابل، اتحادیه میهنی و گوران، از PYD حمایت می‌کنند.

ترکیه و مسئله پ.ک.ک

سیاست امنیتی ترکیه به شدت از نظارت دقیق بر پ.ک.ک و هرگونه تحرکات کردها در منطقه متاثر است. از سال ۱۹۸۴ تاکنون، جنگ بین گروه جدایی طلب پ.ک.ک و دولت ترکیه سبب آوارگی صدها هزار نفر و مرگ بیش از ۴۰ هزار تن گردیده است. این بحران باعث ایجاد شکاف فزاینده بین کردها، دولت ترکیه و جامعه شده است. تاکنون، حدود نیمی از جمعیت ۱۵ میلیونی کردهای ترکیه به ویژه بخش مذهبی و عجین شده آن، به طور سنتی از حکومت ترکیه حمایت می‌کنند. گروه تجزیه طلب پ.ک.ک به رهبری عبدالله اوجالان، که زندانی است و بر اساس اصول فانتزی مضحک، پیروانش او را مانند یک فیلسوف و نظریه‌پرداز می‌بینند، و همچنین با توهم اینکه فقط یک نیروی چریکی نیست؛ خود را یک جنبش تغییر اجتماعی و سیاسی می‌داند که میلیون ها نفر هوادار و چندین سازمان پیشرو دارد. این گروه چندین شاخه جداگانه اما مرتبط و بازوهای نظامی در مناطق کردنشین چهار کشور، ترکیه، ایران، سوریه و عراق و نیز حضور قوی در جمع کردهای خارج از منطقه یا مهاجر دارد. این گروه طی دهه گذشته، خواست خود برای ایجاد کشور کردی را کنار گذاشته و اکنون در پی احقاق حقوق فرهنگی، زبانی و سیاسی، حقوق زنان، حقوق بشر، محیط زیست، نظام اشتراکی اجتماعی و خودمختاری دموکراتیک است.

حزب دموکراتیک خلق (HDP)، ترکیه هرچند که به لحاظ سازمانی مستقل است، اما در پارلمان این کشور برای حقوق فرهنگی، زبانی و سیاسی از طریق تغییرات قانونی مبارزه می‌کند. این حزب حامی کردها، سومین حزب بزرگ ترکیه است. موضع سیاسی این حزب سبب شده است که مورد اتهام قرار بگیرد و از سوی مخالفان به عنوان بازوی قانونی شورشگران پ.ک.ک توصیف شود. از هنگام کودتای نافرجام تابستان ۲۰۱۶ در ترکیه، چندین عضو پارلمان از این حزب دستگیر شده‌اند و بیش از ۸۰ شهردار متعلق به این حزب برکنار و جای آنها هواداران حکومت گماشته شده‌اند. علاوه بر این، هزاران عضو HDP تاکنون دستگیر گردیده‌اند.

ظهور کردهای سوریه

کردهای سوریه محروم ترین افراد در جمعیت کردها محسوب می‌شوند. به طور تاریخی، آنها خاموش‌ترین نیز بوده‌اند. از دهه ۱۹۸۰ تا اواخر ۱۹۹۰، پ.ک.ک با حمایت حافظ اسد، رئیس جمهور وقت سوریه، در سوریه و لبنان فعال بود. سوریه در سال ۱۹۹۸، پس از آن که ترکیه این کشور را تهدید به اشغال کرد، پ.ک.ک را بیرون کرد. این مسئله سبب شد تا روابط بین آنکارا و دمشق گرم شود تا این که در سال ۲۰۱۱ جنگ داخلی در سوریه آغاز شد. با آغاز جنگ، ترکیه از چندین گروه شورشی حمایت کرد. ترکیه با این اقدام ابتدا خواستار برکناری بشار اسد بود و بعد کوشش کرد تا با این نیروها به مقابله با گروه های کرد سوریه بپردازد.

گروه های وابسته به پ.ک.ک موسوم به PYD  و YPG نه در کنار بشار اسد قرار گرفتند و نه در کنار شورشیان داعش. در اصل، آنها به طور ضمنی همنوا در جنگ علیه عناصر داعش و گروه‌های تحت حمایت ترکیه قرار داشته‌اند.

ستیزه‌جویان پ.ک.ک توانسته‌اند تا به پیشرفت‌های قابل توجهی در جنگ برسند و یک منطقه خودمختار را از سال ۲۰۱۲ تاکنون در نزدیکی مرز ترکیه ایجاد کنند. دولت اسد در این سال به طور استراتژیک از این منطقه بیرون شد. نگرانی اصلی ترکیه این است که با ارجحیت دادن جنگ علیه داعش، ایالات متحده به تقویت ستیزه‌جویان کرد در سوریه بپردازد. ایالات متحده، پ.ک.ک را یک سازمان تروریستی می‌داند، اما حزب مرتبط با آن در سوریه (PYD) را نه. با این حال، ترکیه هر دو سازمان را تروریستی می‌داند که این مسئله تنش اصلی بین واشنگتن و آنکارا را به وجود می‌آورد.

ترکیه هراس دارد که دستاورد کردهای سوریه سبب تحریک کردهای ترکیه شود و به تقویت پ.ک.ک و نهایتا تفرقه قومی و مذهبی بینجامد. تلفیق قدرت نظامی، سیاسی و کنترول قلمرو، به کردهای سوریه این امکان را می‌دهد که در هر راه حل سیاسی دست بالا داشته باشند. به نظر می‌رسد خواست کردهای سوریه نیز به رسمیت شناختن حقوق کردها و تمرکززادیی قدرت است. ترکیه می‌خواهد تا مانع این کار در سوریه شود. با این همه، ترکیه با مخالفت با کردهای سوریه در واقع از جمعیت کرد خود نیز دور می‌شود. این در حالی است که از هنگام شکست مذاکرات با پ.ک.ک در سال ۲۰۱۵، خشونت در ترکیه در حال گسترش است.