پ.ک.ک در تاریخ ۱۲ مه، رسماً انحلال خود و پایان بیش از ۴۰ سال مبارزه مسلحانه با دولت ترکیه را اعلام کرد. این تصمیم، گامی تاریخی به‌شمار می‌رود. مسئله کردها در تمام این سال‌ها تأثیر ژرفی بر ساختار سیاسی و امنیتی ترکیه داشته و بیش از هر مسئله دیگری، سیاست داخلی و خارجی این کشور را تحت تأثیر قرار داده است. بنابراین، برقراری صلحی پایدار با کردها می‌تواند پیامدهایی گسترده و چندلایه برای ترکیه به‌همراه داشته باشد.
دگرگونی در سیاست داخلی ترکیه
فرآیند جدید صلح با کردها از چند جهت بی‌سابقه است؛ نخست آن‌که برخلاف تلاش‌های پیشین، این بار هیچ کشور ثالث یا میانجی بین‌المللی در کار نیست. دوم، این فرایند نه در پایان بلکه از همان آغاز با پایان مبارزه مسلحانه و انحلال گروه شورشی آغاز می‌شود. به‌بیان دیگر، اگرچه جنگ به پایان رسیده، اما مسئله کردها همچنان پابرجاست و این‌بار به‌صورت یک مسئله سیاسی، مدنی و دموکراتیک در عرصه عمومی ترکیه طرح خواهد شد؛ فرایندی که زمان‌بر است و نیازمند گفت‌وگویی گسترده و عمیق در سطح ملی خواهد بود.
ترکیه در سال‌های گذشته، تجربه کشورهایی چون کلمبیا، ایرلند، اسپانیا و سریلانکا در حل بحران‌های مشابه را با دقت بررسی کرده است. اگر این روند به موفقیت برسد، ترکیه و کردها می‌توانند الگویی بومی و مستقل از خود برای حل‌وفصل درگیری‌های هویتی و پایان دادن به مبارزه مسلحانه ارائه دهند.
سیاست پساپ‌ک‌ک، فرصتی برای بازتعریف مفاهیم تابعیت و ملت‌سازی در ترکیه فراهم می‌کند؛ فرایندی که در آن هویت کردی به‌طور کامل در چارچوب ترکیه‌ای دموکراتیک به رسمیت شناخته می‌شود. اگرچه بحران دموکراسی در ترکیه دلایل متعددی دارد، اما مسئله کردها – به‌ویژه از منظر تاریخی و ساختاری – مهم‌ترین و ریشه‌دارترین آن‌هاست. در نتیجه، پایان خشونت مسلحانه می‌تواند به‌تدریج از فضای امنیتی سیاست ترکیه بکاهد و زمینه‌ای برای گشایش دموکراتیک فراهم کند.
ترکیه در دهه‌های گذشته، به‌نام مقابله با «جدایی‌طلبی کردی» و خشونت پ‌ک‌ک، پذیرای قوانین محدودکننده آزادی بیان و فعالیت‌های سیاسی بوده و بر تمرکزگرایی دولت افزوده است. با پایان یافتن تهدید نظامی پ‌ک‌ک، جامعه ترکیه نیز ممکن است پذیرش کمتری نسبت به اقدامات سرکوبگرانه دولت نشان دهد. این تحول، می‌تواند نقطه‌عطفی در مسیر بازسازی دموکراسی ترکیه باشد.
بازتعریف سیاست همسایگی
نگاه آنکارا به کشورهای همسایه نیز سال‌ها تحت‌تأثیر درگیری با پ‌ک‌ک و حضور شاخه‌های این گروه در عراق، سوریه و ایران بوده است. از منظر راهبردی، ترکیه اغلب کردها را مانعی در برابر ارتباط مستقیم خود با دیگر کشورهای خاورمیانه دانسته است؛ زیرا مناطق مرزی ترکیه با این کشورها عمدتاً کردنشین هستند. اما صلح با کردها، نه‌فقط روابط داخلی، بلکه مناسبات ترکیه با کردهای منطقه را نیز متحول خواهد کرد.
این تغییر، مستلزم آن است که کردها و ترک‌ها دیگر هویت‌های ژئوپلیتیک متضاد نداشته باشند. به‌عبارت دیگر، اگر روند صلح موفق باشد، ترکیه باید کردها را به‌عنوان شریک طبیعی خود در منطقه بپذیرد و نه به‌عنوان تهدیدی بالقوه.
در عمل، این یعنی روابط ترکیه با کردهای سوریه نیز باید به‌تدریج شبیه روابط آنکارا با کردهای عراق شود؛ روابطی که از خصومت به نزدیکی و همکاری، به‌ویژه با حزب دموکرات کردستان عراق تغییر یافته است. سوریه در این مسیر، هم عرصه آزمون و هم نمونه‌ای برای شکل‌دهی به مدل جدید رابطه ترکیه و کردهای منطقه خواهد بود.
افق‌های بین‌المللی پس از پ‌ک‌ک
پایان درگیری با پ.ک.ک، می‌تواند سیاست خارجی ترکیه را در سطحی وسیع دگرگون سازد. در سطح منطقه‌ای، ترکیه و ایران سال‌ها در موضوع کردها رقابت و گاه همکاری کرده‌اند. ایران روابط نزدیکی با احزاب کرد چپ‌گرا و سکولار از جمله اتحادیه میهنی کردستان دارد، در حالی که ترکیه با جریان‌های محافظه‌کارتر مانند حزب دموکرات کردستان عراق روابط نزدیکی برقرار کرده است. درگیری با پ‌ک‌ک، همواره نقطه‌ضعف راهبردی برای ترکیه بوده است. انحلال واقعی پ‌ک‌ک، این معادله را به‌سود ترکیه تغییر خواهد داد.
در سطح فرامنطقه‌ای، این تحول ممکن است سیاست اسرائیل در قبال سوریه و ترکیه را نیز تحت‌تأثیر قرار دهد. اسرائیل سال‌ها کوشیده است با بهره‌برداری از دغدغه‌ها و مطالبات کردها و دروزی‌ها، سوریه را در وضعیت تضعیف‌شده و تکه‌تکه حفظ کند و در رقابت منطقه‌ای با ترکیه، برتری یابد. پایان نقش پ‌ک‌ک در معادلات سوریه، این استراتژی را تضعیف خواهد کرد.
همچنین، مسئله کردها یکی از گره‌های اصلی در روابط پرتنش ترکیه با ایالات متحده، روسیه و اروپا بوده است. اتحاد آمریکا با نیروهای کرد سوریه – به‌ویژه یگان‌های مدافع خلق (YPG) و نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) که شاخه‌ای از پ‌ک‌ک تلقی می‌شوند – موجب ایجاد شکاف عمیقی در روابط واشینگتن و آنکارا شد. همین مسئله باعث شد ترکیه در سال ۲۰۱۶ رویکرد خود را در سوریه تغییر داده و از اولویت «تغییر رژیم» به «مهار YPG» برسد، و برای تحقق این هدف، به همکاری با روسیه – متحد اصلی بشار اسد – روی آورد.
اکنون اگر روند صلح با کردها با موفقیت پیش برود، این ظرفیت را دارد که روابط ترکیه با آمریکا، روسیه و اروپا را نیز از نو تعریف کرده و جایگاه بین‌المللی آنکارا را تثبیت کند.
نویسنده: غالب دالای
پژوهشگر ارشد، برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا، مؤسسه چتم هاوس
منبع: وبسایت اندیشکده چتم هاوس
