سونر جاگاپتای
برداشت وارونه ی رئیس جمهور ترکیه از دوران عثمانی ممکن است موجب روی آوردن بیشتر ترکیه به اسلام شود.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه قدرتمندترین رهبری است که در تاریخ این کشور از طریق انتخابات دمکراتیک بر سر کار آمده است. او از سال ۲۰۰۲ به این سو با حزب خود عدالت و توسعه ( آ ک پ) اداره ی امور کشور ترکیه را به دست داشته است، ابتدا به عنوان نخست وزیر و از سال ۲۰۱۴ به این سو در مقام رئیس جمهور. اردوغان روز ۲۲ می ترتیبی داد که متحد نزدیکش بن علی یلدرم یا همان بینالی نخست وزیر و رئیس حزب آ ک پ شود و خود از این طریق به قدرت بیشتری برسد: حالا او هم رئیس جمهور است هم رئیس (واقعی) دولت و حزب حاکم. اردوغان می خواهد ترکیه را به کجا بکشاند؟
اردوغان از ۲۰۰۲ به این سو به گونه ای روش مند میراث کمالیسم را از بین برده است؛ کمالیسمی که ایدئولوژی انقلابی – سکولار ترکیه در قرن بیستم بوده و بر اساس نام بنیان گذار کشور مصطفی کمال آتاتورک نام گذاری شده است. ستیز اردوغان با انقلاب به سختی دمکراتیک بوده است. منتقدان اردوغان از اقتدارگرایی او انتقاد می کنند اما اردوغان حمایت مردم را به شدت جلب و از چهار دوره پیروزی انتخاباتی برای متحول کردن نظام سیاسی ترکیه استفاده کرده است.
آتاتورک دیواری محکم میان دین و سیاست گذاشت و ترکیه را قاطعانه کشوری غربی تعریف کرد اما اردوغان اسلام را به شدت وارد سیاست، نظام آموزشی و سیاست خارجی ترکیه کرد. گرایش اردوغان به دیدن جهان از زاویه ی نگاه ضد کمالیسم، آنکارا را به سوی خاور میانه سوق داده و ترکیه تبدیل به یکی از طرف های درگیر در جنگ داخلی ویران گر سوریه شده است. اگرچه باور آن سخت است اما امروزه آنکارا در جنگ سوریه از گروه های تندرو اسلام گرا حمایت می کند؛ گروه هایی مانند احرارالشام که به القاعده نزدیک است.
در خود ترکیه هم ستیز اردوغان با انقلاب که به موجب آن اسلام را تبدیل به کانون سیاست ترکیه کرده است، حالتی کافکایی دارد. به دنبال تغییرات ایجاد شده در نظام آموزشی سکولار کشور، شمار روزافزونی از دانش آموزان مجبور می شوند که در دبیرستان های اسلامی تحصیل کنند. به تازگی بر اساس امتحانات ثبت نام دبیرستان که دولت برگزار می کند، نوه ی خاخام اعظم ترکیه و دانش آموزان مسیحی زیادی به یک دبیرستان اسلامی فرستاده شدند.
اسلامی سازی ترکیه به علاوه ی درگیری آنکارا در جنگ داخلی سوریه و همسایه های بد مانند داعش، ترکیه را در معرض تهدیدهای جدی قرار داده اند. بر اساس گزارشی از “سازمان جهانی سیاست و استراتژی”، یک هسته ی متفکر در آنکارا، بیش از ۲۰۰۰ شهروند ترکیه به منظور جنگیدن برای داعش وارد خاک سوریه شده اند. داعش در ده ماه گذشته چهار عملیات تروریستی در خاک ترکیه انجام داده که به کشته شدن بیش از ۱۵۰ شهروند انجامیده است.
در همین حال متأسفانه خطرات شدیدتری از سوی داعش متوجه ترکیه است. من غیرمسقتیم آتاتورک را به خاطر وسواس ویران گر اردوغان برای تبدیل اسلام به چراغ راهنمای تمام شئون سیاست در ترکیه مقصر می دانم. آتاتورک پیش از فروپاشی امپراتوری عثمانی در پایان جنگ جهانی اول از ژنرال های ارتش عثمانی بود. او که محصول نظام عثمانی بود، ترکیه را آزاد کرد و سپس کار را تا سکولاریزه کردن تمام و کمال کشور ادامه داد. او یک شهروند معمولی طبقه متوسط بود که در مدارس همگانی عثمانی تحت آموزش های سکولار قرار گرفت. آتاتورک در جوانی در امپراتوری ای می زیست که در همان زمان صاحب مجموعه ای عظیم از قوانین، دادگاه ها و سازمان های سکولار از جمله پارلمان بود و گرایش داشت به اینکه خود را بخشی از نظام حکومتی اروپا بداند. به این ترتیب ویژگی بی نظیر آتاتورک نه سکولاریزه کردن ترکیه بلکه تا غایت ممکن پیش بردن روندی است که امپراتوری عثمانی در این مورد در پیش گرفته بود. او از سکولاریسم در قانون اساسی ترکیه صیانت و ظرفیت غربی ترکیه را به شدت تثبیت کرد.
انقلاب ها برای توجیه خودشان نیاز دارند به اینکه نظامی سیاسی ای را که برمی اندازند، بی نهایت بی ارزش جلوه دهند و آتاتورک هم به همین شکل عثمانی ها را در پرتو نوری سراسر متفاوت قرار داد. آتاتورک و نخبگان کمالیسم، عثمانی های غرب گرا را افراطیون مذهبی ای نشان می دادند که مفتون اسلام بودند و ناکامی و نابودی شان هم به همین خاطر بود.
کمالیست ها، عثمانی ها را به کاریکاتور تبدیل می کردند: امپراتوری عثمانی سراسر ظلمت دینی و غرب ستیزی بود. کم و بیش نسخه ای ترکیه ای از سلفی ها. آنها استدلال می کردند که کمالیسم سراسر سکولاریسم پیشرفته است. طی هشتاد سال ترکیه به لحاظ ایدئولوژی یکی از سکولارترین کشورهایی شد که اکثریت جمعیت آن مسلمان بودند و این افکار غلط درباره ی عثمانی ها به چندین نسل از دانش آموزان و مردم آموزش داده شدند. اردوغان هم جزء همین نسل ها بود که آن افکار غلط درباره ی عثمانی ها برای شان درونی شده بود.
هدف انقلاب ستیزها بازگرداندن نظم سیاسی به گذشته است و این همان کاری است که اردوغان در ترکیه انجام می دهد. تمرکز انقلاب ستیزی اردوغان بر تبدیل اسلام به کانون سیاست در ترکیه است و نقش اصلی سیاست خارجی ترکیه را غرب ستیزی قلمداد می کند. اردوغان فکر می کند که از این راه عثمانی ها را برمی گرداند. طنز موضوع در اینجاست که اردوغان در تلاش برای زنده کردن امپراتوری عثمانی در واقع می کوشد که کاریکاتوری از عثمانی ها را که کمالیست ها به او آموخته بودند، زنده کند.
عثمانی ها گروهی فرهیخته بودند. آنها مسلمان بودند اما اسلام در سیاست خارجی یا داخلی وسواس فکری شان نبود. امپراتوری عثمانی خود را قدرتی اروپایی می دانست و به حدی غرب زده بود که در قرن نوزدهم امکان تحصیل را برای زنان فراهم کرد، دادگاه هایش سکولار بودند و به دانش آموزانش از جمله آتاتورک می آموخت که دین را از سیاست جدا کنند. عثمانی ها در سیاست خارجی هم حتی زمانی که در قرن نوزدهم قدرت شان رو به افول بود، همواره امیدوار بودند که قدرتی اسلامی و اروپایی باشند. عبدالمجید دوم آخرین خلیفه ی عثمانی که آتاتورک او را تبعید کرد، نقاشی برجسته بود که به خاطر نقاشی های زنان برهنه اش معروف بود.
اگر اردوغان بتواند میراث عثمانی را برای کاریکاتور کمالیست ها درک کند، ترکیه هنوز این بخت را دارد که از سیاست ویران گر اسلامی سازی در داخل و تهدید داعش از خارج فاصله بگیرد.
منبع: انستیتوی واشنگتن برای خاورمیانه
